50plusser/ouderenforum doorstart

[Kees]

Kritiek genoeg op de wanprestatie van het rariteitenkabinet dat nu demissionair is. Wat een wonder... De kritiek komt niet alleen van links of van rechts maar van beide kanten. De verzorgingsstaat staat al veel langer onder druk maar de zwarte piet wordt door (extreem)rechts wel heel makkelijk bij links gelegd. Onterecht, want Nederland voert al tientallen jaren een duidelijk rechtse koers waarbij stelselmatig de rijken bevoordeeld en de mindervermogenden het gelag betalen.

Mijn punt is dat er al te makkelijk gesteld wordt dat we daar zelf voor gekozen hebben maar is dat werkelijk zo als je alle feiten op een rijtje zet. Democratie is in mijn optiek niet beperkt tot het eens in de zoveel tijd rood kleuren van een vakje op een stembiljet. Democratie houdt in dat er rekening gehouden wordt met minderheden maar ook met een zwijgende meerderheid die grondrechten heeft waar ondanks die keuze, een momentopname, niet aan getornd mag worden. Bottom line is dat de democratie democratisch afgeschaft kan worden. Is er dan nog een weg terug? Hieronder een artikel in de Groene, op het gevaar af, maar dat moet dan maar even:

De politiek van de onvermijdelijkheid

Komt wel goed, joh?

Dat het kabinet-Schoof viel, kón ook niet anders, met die ruziezoekers. Gelatenheid heerst. Maar de aanname dat het politieke systeem zichzelf corrigeert, is gevaarlijk. In élke democratie.

Na een klein jaar van onophoudelijk drama eindigde het kabinet-Schoof vorige maand in een van de meest bloedeloze, kabbelende kabinetsvallen uit de recente geschiedenis. Geen flitsende fotocamera’s op een nachtelijke oprijlaan van het Catshuis; geen Mat Herben die met de pers een doosje wijn verwedde op het voortbestaan van de regering. Het zal iets te maken hebben met het uitermate kantoorachtige tijdstip van de val, maandagochtend 9.30 uur.

Het zal ook iets te maken hebben met de spelers: Dick Schoof heeft met zijn gefaalde kabinet zijn partij niet in de steek gelaten, want hij heeft geen partij; net als Geert Wilders die zich niet hoeft af te vragen ‘of zijn positie nog wel houdbaar is’. (Zou wel interessant zijn om hem die vraag eens te stellen.) Dilan Yeşilgöz heeft zich geen moment hoeven te verantwoorden, Mona Keijzer en Caroline van der Plas zetten hun duo-act onverstoorbaar voort, en nsc, nou ja.

In de weken na de kabinetsval nomineerden vrijwel alle partijen in de Kamer hun zittende fractievoorzitter als lijsttrekker. De kabinetsval wekte geen enkele verbazing, zoals parlementair verslaggever van dit weekblad, Coen van de Ven, het samenvatte: iedereen in de coalitie was vanaf dag één bezig met de vraag hoe ze eruit konden stappen.

De val bevestigde wat je veel om je heen kon horen in verstandige kringen: die gaan het toch niet lang uithouden. Dat klopte, Wilders blies eigenhandig de boel op. Daar kwam geen gewiekste oppositie aan te pas, geen journalistieke onthulling of schandaal als Srebrenica of de toeslagenaffaire. Het ging eigenlijk allemaal vanzelf.

Precies daarin schuilt iets onbevredigends en iets gevaarlijks. Want ligt niet de verleidelijke conclusie op de loer dat rechts-radicalen en populisten ‘gewoon’ niet kunnen regeren? Onder de voorspelling dat de politieke querulanten die deze coalitie sloten elkaar toch wel de tent uit zouden vechten, gaat een stille aanname schuil, namelijk dat dit kabinet toch vooral een aberratie was. Een freak of nature, maar dan in de politiek. Het kon niet goed gaan, het had eigenlijk niet moeten bestaan, dus wat moeten we er verder nog over zeggen?

Voor het Nederlandse systeem, waar iedere hang naar ideologische zuiverheid altijd vastloopt in coalitiepolitiek, kun je dat idee misschien nog verdedigen. Maar het gekke is dat je dezelfde combinatie van gelatenheid en vertrouwen in een politiek die zichzelf wel weer corrigeert ook – en nog steeds – uit Amerika hoort komen.

Dat begon natuurlijk al onder Joe Biden, waar de voorgaande termijn van Donald Trump vooral gezien werd als een freak event en werd gedacht dat de bedreiging van Trump na een poging tot staatsgreep wel zou afnemen nadat rechtszaken over verkrachting en het verdonkeremanen van geheime documenten hem toch zeker wel onverkiesbaar zouden maken in de ogen van het grote publiek.

Enkele weken na de inauguratie van Trump nam de invloedrijke New York Times-columnist en interviewer Ezra Klein een korte podcast op waarin hij zijn luisteraars op het hart drukte: Trump heeft slechts de schijn van daadkracht, hij zal vastlopen in the courts. Ja, hij kan executive orders tekenen, maar wetten maken gaat niet zo makkelijk zijn. Geloof hem niet, want onder het theater van daadkracht gaat een werkelijkheid van zwakte schuil. Het enige wat we moeten doen is niet in hem geloven.

Nobelprijswinnaar en voormalig New York Times-columnist Paul Krugman kwam maanden later naar Nederland om een eredoctoraat in ontvangst te nemen en sprak in een interview in de NRC de hoop en ook wel de verwachting uit dat het wanbeleid van Trump zal leiden tot een economische crisis, wat zal leiden tot een electorale afstraffing. Zo corrigeert het politieke systeem zich als vanzelf.

Of neem al die waarschuwingen, deze maand nog van Barack Obama, maar ook van zoveel Amerika-kenners, dat de VS dreigen af te glijden naar een autocratie, dat de Amerikaanse democratie zich nu op een snijvlak, een moment van kentering of reckoning bevindt. Het zijn zalvende woorden, maar wanneer valt nou eens die klap en zijn de VS een dictatuur?

Terwijl gemaskerde agenten of paramilitairen Amerikaanse burgers en ingezetenen in busjes duwen en oppositiepolitici worden gearresteerd, doen de leiders van de Democratische Partij in hoge mate niets. Net als Krugman lijken zij erop te vertrouwen dat Trump het vanzelf voor zichzelf verpest, en dat de correctie vanzelf komt. Laat de bal het werk doen, heet dat in Nederland.

Veel politiek-filosofische tradities hebben stromingen die pleiten voor een vorm van niets doen. In de Chinese politieke filosofie heb je de daoïsten die de keizer op het hart drukken vooral de eigen dynamiek van de dingen niet te forceren, zich op te stellen als een simpele paardenhoeder die niets anders doet dan de paarden laten rennen. De westerse conservatieve traditie kun je lezen als één groot pleidooi voor niets doen of in ieder geval niet te veel doen; niet de vermetelheid hebben om te denken dat jij, dit toevallige individu met die individuele zorgen, zomaar iets moet gaan rechtzetten wat de geschiedenis over eeuwen heeft voortgebracht. De marxisten hebben, op hun beurt, de Verelendungstheorie.

De moderne, rationele politieke klasse, waar Krugman, Klein en de verstandige duiders en bestuurders in Nederland onderdeel van zijn, laten we hen ‘het redelijke midden’ noemen, heeft net zo goed een persistente onderstroom van politiek nietsdoen. Historicus Timothy Snyder noemt dit in zijn boek The Road to Unfreedom ‘de politiek van onvermijdelijkheid’ – een politiek die opereert onder de stille aanname dat de wereld in grote lijnen wel zo’n beetje af is en dat verbetering van de wereld onafwendbaar is, want daar beweegt de wereld nou eenmaal naartoe.

Deze manier van denken vindt zijn wortels direct in de Verlichting, waarin filosofen enerzijds de menselijke rede en verantwoordelijkheid bepleitten onder het motto: sapere aude – durf te denken. Anderzijds ontstond vanaf het begin van de achttiende eeuw een theorie van de samenleving die later gearticuleerd werd door Adam Smith, Georg Wilhelm Friedrich Hegel en Benjamin Constant, ook wel bekend onder de slogan ‘private vices, public benefits’. Die gedachte ging zo: een samenleving wordt niet welvarend wanneer een sterke, verlichte, volledig deugdzame regent overal de juiste manier van leven handhaaft. Moderne welvaart, beargumenteerden zij, hangt op een paradox: laat ieder privaat individu de doodzonde van hebzucht nastreven, vooral gaan voor zijn eigen hachje, en wanneer iedereen vrij is om dat werkelijk te doen krijg je de optimale verdeling van goederen over een samenleving.

Dit noemen we nu de doctrine van de vrije markt: als iedereen vrij is om te ondernemen, te concurreren en het eigen belang na te streven, dan maakt dat mensen misschien onhebbelijke, platte, zondige individuen en bovendien zal geen enkele ondernemer ooit rust ervaren, want er is altijd een potentiële concurrent net achter de horizon, maar de samenleving als geheel zal barsten van de welvaart.

Hetzelfde kun je zien in een parlementaire democratie: als iedere ijdeltuit een eigen partij mag beginnen, zetels mag verwerven en vrijuit zijn mening mag verkondigen, krijg je vanzelf een zelfreinigende, dynamische en over de tijd gebalanceerde democratie. Francis Fukuyama was niet helemaal gek toen hij een verwantschap tussen geliberaliseerde markten en parlementaire democratieën zag.

Even los van de vraag of parlementaire democratieën en vrije markten hun belofte hebben ingelost, gaat het hier om de onderliggende aanname. Wat zo kenmerkend is aan deze manier van politiek en economisch denken is dat ieder individu eigenlijk haar of zijn oordeel over het grote geheel permanent opschort, tussen haakjes zet. Het juiste oordeel zit niet in één wijs individu, maar komt bovendrijven uit onze gezamenlijke, geaggregeerde actie. Voor goede raad wend je je niet langer tot Desmond Tutu of Herman Tjeenk Willink, maar kijk je naar de wisdom of the crowds.

Onder de politiek van de onvermijdelijkheid gaat alles zo vanzelf, ligt de wijsheid niet bij één iemand of een groep individuen, maar bij ‘de markt’ of ‘het electoraat’. Voor politici, bestuurders en publieke figuren staat dan niets anders te doen dan de details uit te werken, hier en daar wat tweaken en vooral de grote historische lijnen die ons naar dit zalige, redelijke punt brachten door te trekken naar de kleinste hoeken van de samenleving.

Beleid maken dus in de sfeer van Wouter Bos, PvdA-leider in 2005, die in de documentaire De Wouter tapes zijn missie prachtig samenvatte als: ‘Ik wil het leven gewoon een beetje beter maken voor mensen.’ Een beetje slechts, want we zitten in het tijdperk van de beleidsdetails en ‘gewoon’, want we leven in een epoch van historische zekerheid.

Het land besturen wordt dan minder een kwestie van het beschermen van kwetsbare burgers of het optuigen van instituties die mensen uit de wind houden van de guurste gevolgen van de vrije markt, en in toenemende mate een kwestie van het harmoniseren van de instituties met de onafwendbare zekerheden die de geschiedenis voortbrengt.

Tien jaar na de campagne van Wouter Bos ging Lodewijk Asschers PvdA in Rutte II akkoord met de flexibilisering van de huurmarkt. In de memorie van toelichting op de wet, die vvd-minister voor Wonen Stef Blok ietwat orwelliaans ‘Wet doorstroming huurmarkt’ noemde, schrijven zijn ambtenaren: ‘De maatschappij wordt steeds dynamischer; de woningmarkt zal hier dus ook op moeten inspelen. De flexibilisering van de arbeidsmarkt vraagt om een flexibelere woningmarkt, met name in de huursector.’ De redenering in dit citaat is niet te volgen. Het is namelijk geen redenering, het is simpelweg een mededeling van vanzelfsprekendheid: alles wordt flexibel, dus ook de huren.

Het is dus niet per se een wens van Stef Blok, die flexibele huurcontracten, maar meer iets wat wordt afgedwongen door de onafwendbare historische ontwikkeling van flexibilisering. Blok verstond de geschiedenis slechts. Don’t shoot the messenger; there is no alternative.

In de praktijk veroorzaakt dit een merkwaardige verhouding tussen bestuurder en institutie. Het belangrijkste uitgangspunt voor die relatie is dat de instituties toch wel werken, alsof de rechtsstaat werkelijk bestaat uit solide marmeren zuilen. Alsof niemand de verantwoordelijkheid draagt om regelmatig te controleren of de instituties wel de resultaten leveren waarvoor ze ooit opgericht waren.

Dit weekblad, mede dankzij de onderzoeken van Investico, publiceert regelmatig over goedbedoelende bestuurders die heel bedreven zijn in het volgen van de procedure en daarmee de resultaten en de impact op de samenleving uit het oog verliezen. Zo liet een groep jonge journalisten afgelopen maart zien dat er steeds meer regio’s in Nederland zijn waar burgers met weinig geld geen advocaat meer kunnen vinden wanneer ze in conflict komen met de overheid, bijvoorbeeld bij onenigheid over een uwv-uitkering. Of toeslagen.

In reactie op de bevindingen kon de Raad voor de Rechtsbijstand, het overheidsorgaan dat zogenoemde sociaal-advocaten subsidies uitkeert en het ministerie adviseert, maar moeilijk toegeven dat het misschien wel een rol had in het tegengaan van deze schrijnende tekorten. ‘Er is nooit gedefinieerd wat “voldoende aanbod van rechtsbijstand” is’, zei de directeur. ‘Hoe erg is het als je tien of vijftien kilometer moet reizen voor een advocaat?’ vroeg ze zich hardop af.

Tja, niemand heeft ooit gezegd wat voldoende rechtsbijstand is, dus kún je dan wel zeggen dat één advocaat op meer dan 24.000 mensen in de Achterhoek onvoldoende is? Het klinkt als sofisterij als het niet zo ontzettend oprecht was.

Achter elke maatschappelijke misstand tref je ambtenaren die hun functieomschrijving uit hun hoofd kennen en perfect kunnen aanwijzen waar de verantwoordelijkheden van hun afdeling eindigen. Helaas voor u, natuurlijk, daar hebben we veel begrip voor, maar dit kán ik gewoon niet doen.

Pervers genoeg werkt het rotsvaste vertrouwen in de onwrikbaarheid van de instituties ook een compleet ander gedrag in de hand. Het leidt ertoe dat individuele bestuurders of hoge ambtenaren zichzelf niet zien als belichaming of representant van de instituties, met alle gewicht en dure plichten die daarbij komen, maar als eeuwige interim-manager. Iemand die toch weer weggaat – en och hoe erg kan het dan zijn dat je een keertje de binnenbocht neemt, dat hoofdpijndossier doorschuift naar je opvolger?

Terug naar Snyder, die in hetzelfde boek ook het eindpunt van de politiek van de onvermijdelijkheid beschrijft, wanneer het instort. Wat verloren gaat is het besef dat je de democratie wel moet laten wérken, dat democratie en democratische partijen moeten leveren, en dat je niet met een beroep op de regels, de stemverhoudingen en ‘het kan nou eenmaal niet anders’ je infrastructuur kunt laten afbrokkelen, mensen kunt laten verarmen, de zorg kunt laten verschralen.

Althans, het kan wel, maar dat heeft gevolgen. Dat hadden de Nederlandse politieke partijen na de oorlog prima door, en zijn ze nu vergeten. Je zou kunnen zeggen: zodra je stopt met naoorlogse politiek, raak je verzeild in vooroorlogse politiek.

Dan krijgt cynisme ruim baan en belanden we in wat Snyder de ‘politics of eternity’ noemt. In die variant van politiek denken is nog steeds niemand verantwoordelijk, is menselijke actie nog steeds zinloos, niet omdat de samenleving als vanzelf vooruit beweegt naar een luilekkertoekomst, maar omdat de geschiedenis helemaal niet meer vooruit beweegt. Tijd wordt cyclisch in deze manier van denken en wat overblijft is een strijd tussen naties, landen of volkeren, die eeuwig is. Van Thermopylae tot Poitiers, van de slachtpartij in de Bataclan tot het uitje naar de Efteling. Het enige wat een overheid vermag is proberen om de vijanden buiten te houden, of de vijanden in ons midden te identificeren – het hoogst haalbare is het zuiver houden van de natie, verder moet je van het staatsapparaat niet te veel verlangen.

Het is een politiek met enorm veel kabaal, maar geen enkel plan voor de toekomst, omdat de toekomst toch niet bestaat. Er is alleen maar meer van hetzelfde: strijd. Lees de tweets van Elon Musk er maar op na, of probeer de rode draad te vinden in de uitingen van Trump.

Beleid, saaie initiatieven om het leven beter te maken, bestaat niet meer, er is alleen nog maar spektakel. En het belangrijkste spektakel is afbraak, als het even kan met een kettingzaag op een podium. We zagen dat bij de gezichtsbepalendste minister van het afgelopen kabinet, Marjolein Faber, minister voor wrede symboliek tegen vreemdelingen.

De afgelopen maanden kon je een verbijsterd fluisteren horen op de universiteiten die fors gekort werden door het kabinet. Wat is het doel? vragen ze zich af. Welk beleid wil de minister voeren? Meer kansen in de regio? Wat gaat het helpen als we geen Engels meer mogen spreken?

Er is geen doel, minister van ocw Eppo Bruins is een ogenschijnlijk oerdegelijke man die weinig op lijkt te hebben met spektakel, maar die enkele jaren geleden nog met andere evangelische christenen Gods zegen op het nieuwe Tweede Kamer-gebouw wilde laten neerdalen door zeven rondjes om de Kamer te lopen en voor de fotograaf van Trouw nog even op een ramshoorn uit de joodse nieuwjaarsdienst te blazen (slogan: ‘Ik bid dat God formateur mag zijn en Zijn wil uitkomt’). Hij is een perfecte representant van de politiek van de eeuwigheid, waar Jericho plotseling aan de Bezuidenhoutseweg ligt.

Misschien was het kabinet-Schoof een aberratie, mogelijk was het een ‘nieuw normaal’ waarin politiek van onvermijdelijkheid en van eeuwigheid elkaar gevonden hadden. Nergens zie je die onzalige politieke alliantie beter dan op de dominantie van ‘het asieldossier’. Politici van de eeuwigheid kunnen eindeloos en ongestraft hun vreemdelingenhaat blijven botvieren. Terwijl de technocraten van de onvermijdelijke politiek trots en ijverig blijven draaien aan de beleidsknoppen. Twee weken terug nog stelde D66 plotseling voor om asielaanvragen voortaan ‘buiten de EU’ te behandelen. Alsof het de xenofobe kiezer ooit te doen was om het beleid en waar het asielloket precies staat.

Maar dat maakt allemaal niet uit, het levert misschien wel stemmen op, we moeten toch verkiezingen winnen. Wat is nou het ergste wat er kan gebeuren?

[Pien]

Dit moet ik paar keer lezen Kees. Hij haalt er zoveel bij, dat ik de draad verloren ben. Wel interessant artikel! Bedankt.

[Klaas]

[Kees]